Агъзавий ве язма нуткъумызны зенгинлештирейик

Орта мектепнинъ эсас вазифеси - эдебий тилимизни талебелерге огретюв ве оларнынъ нуткъуны зенгинлештирюв эм де инкишаф эттирювдир.

Нутукъ инкишафы дегенде, биз нени козьде тутамыз, эльбетте, талебелеримизнинъ лугъат байлыгъыны зенгинлештирюв, эдебий тильни менимсев, белли бир мевзунен багълы я да кенди фикрини агъзавий ве язма шекильде икяе этмек къабилиети эм де мелекелерини шекиллендирювни. 

Къырымтатар тили курсунынъ окъув программасына юкъарыда биз айтып кечкен нутукъ инкишафынынъ джерьянлары кирсетильгендир.

Оджа талебелернинъ нуткъуны зенгинлештирюв эcнасында чешит-тюрлю вазифе ве мешгъулиетлер тизип, файдалана билир. Айны вазифе ве мешгъулиетлер агъзавий я да язма шекильде беджерильмек мумкюн. Бу вазифе эм де мешгъулиетлерни тизгенде оджа бедиий эсерлерден окъув-язув, адам табиаты, тувгъан ватанына севги дуйгъусыны ашлав, йыл мевсимлери, айванлар акъкъында икяе эткен метнлерни сечип алмалы. Бойле мевзуларны акс эткен материал окъув-окъутув, тербие меселелерини юксек севиеде чезильмесине ярдым эте билир. Чешит вазифе эм де мешгъулиетлерни беджерюв нетиджесинде талебелернинъ лугъат байлыгъыны зенгинлештирип, бедиий метннинъ мундериджевий хусусиетелерини эм тиль васталарыны бельгилемеге имкян яратыр.

Инсаниет теракъкъияты эбедийдир. Асылында теракъкъият нетиджеде зенгин мирас къалдыра. Инсаниет кешф эткен эр бир озьгюн мирас келеджек несиллер ичюн сакъланып несильден-несильге етип кельмектедир. Аятнынъ эр бир саасында из къалдыргъан мирас узеринде фикир юрьсеткенде, онынъ ролю ве эмиети бельгиленир.

Ер юзюнде яшагъан эр бир халкънынъ кенди тили, тарихы, медениети мевджут ве оларнынъ эписи бирликте инсаниетнинъ умумий медений асабалыгъыны тешкиль этер. Инсаниетнинъ улу медений мирасы кеткен сайын яш несильде меракъ уянтмакъта. 

Санат земаневий ичтимаий-медений мираснынъ узюльмез къысмы сайылып, табиат адиселерининъ пейда олув вакътыны косьтерген, инсан омюринде юзь берген адиселернинъ ифадеджиси олып кельгендир. Ашыкъ Умер, Улугъбек, Фирдоуси, Навои, Умар Хайям, Гёте, Шиллер, Пушкин, Шекспир, Леонардо да Винчи, Тициан, Боттичелли ве Рембранд киби белли шаир, языджы, рессамларнынъ эсерлеринен танышып, бу эсерлернинъ мундеридже, гъаесини тек асырлар девамында ве девирлерара, аньаневий эм де халкъара медениетининъ земане иле узюльмез багъыны анълагъан, ис эте бильген, шахыс онъа къыймет кесе билир. 

Анги халкънынъ медениет векиллери акъкъында фикир юрьсетильмесин, оларнынъ эр бири умумджиан медениетине иссесини къошып, халкъны миллет оларакъ яшаткъаныны ве келеджек несильнинъ де бу иджаткъа дикъкъатларыны джельп эткенлерини козь огюнде тутмакъ лязим. Къырымтатар рессамлары яраткъан эсерлер де халкъымызнынъ тарихыны акс этип, умумий джиан медениетининъ бир къысмыдыр.

Табиий ал, къырымтатар балалары рус тили мектеплерде тасиль алгъанлары себебинден джиангъа намы кеткен шаир, языджы ве рессамларнынъ (Гёте, Шиллер, Пушкин, Шекспир, Леонардо да Винчи, Тициан, Боттичелли ве Рембранд, Рафаэль) эсерлеринен танышлар, амма къырымтатар рессамларынынъ эсерлерини, терджимеиалларыны бильмейлер. 

Неге язма нутукъ дерлер? - Талебелерге беян, инша язмагъа огретюв эснасына. Бу эснас язма нутукъ сайылыр. Асылында иншанынъ чешитлери тюрлю ола билир яни олар я бедиий эсер, я да сербест мевзулар эсасында язылыр. Ондан да гъайры иншанынъ икяе этюв, тасвирлев, муляхаза жанрлары айырылыр. 

Мезкюр макъалемизде ресим боюнджа инша язув акъкъында фикир юрьсетильмекте. Ресим боюнджа инша язмакъ ичюн чешит-тюрлю усулиет тевсиелери мевджуттыр. Оджа дерсте келишкен чешитини сечип ала билир. 

Мектеп талебелерге тек бильги бермекнен сынъырлана бильмез.Талебелерге бильги берювде тербие мемселелерини де козьде тутмакъ лязим. Тербие меселесине гъаевий, сиясий, эмек, ахлякъ, джисманий ве эстетик джеэттен янашув ве олар иле бири-биринен узвий багъ суретинде чалышув керек олур. 

Тербие меселеллери арасында эстетик тербие яш несиль шахсиетининъ уйгъунлашып осювинде эм де оларнынъ юксек севиели бир шахыс олып, етишювинде эсас фактор сайылмакъта.

Эстетика не демектир? Бу – гузеллик, нефис санат, бедиий иджат, ве оларнынъ шекиллери огренилип, менимсенильген фельсефий талиматтыр.

Бугунь де бугунь халкъымызнынъ огюнде тиль, медениет, санат иле багълы проблемаларны чезюв киби меселеси турмакъта. Оны чезмек ичюн буюк кучь керек. Бу кучь бильгиде яни тилимизни, медениет ве санатымызны илерилетмек лязимдир. Шу себептен ильк-эвеля балаларымыз ана тилини юксек севиде бильмели, шунынъ ичюн де ана тилини огретюв де юксек севиеге котерильмелидир. Талебелернинъ нуткъуны инкишаф эттирмек ичюн оджа дерсте чешит усуллардан файдаланып, меракълы мешгъулиетлернен къуллана билир. Бу эснаста нутукъ инкишафы талебенинъ дюньябакъышынен сыкъы суретте багълыдыр. Бугуньки куньде айны нутукъ инкишафы тилимизни илерилемесине ярдым эте билир. Шунынъ ичюн де тиль дерслеринде агъзавий ве язма нутукъ инкишафына буюк эмиет бермек керек. Чешит-тюрлю язма ишлер отькерюв язма нутукънынъ инкишаф этювинде муим роль ойнай. Язма ишлернинъ бир чешити иншадыр. Иншанынъ икяе, тасвирлев (описание), муляхаза (рассуждение) жанрлары айырылыр. Мундеридже джеэттен бедиий эдебият мевзусы ве сербест мевзу боюнджа язылгъан иншалар олур. Сербест мевзулы иншалар да озь невбетинде тюрлю чешитлерге айырылыр. Бойле иншалар къошма вазифели ве къошма вазифесиз де ола билир. 

1. Ресим боюнджа отькерюв

Ресим боюнджа инша отькерюв усулиети бизим тилимизде даа кереги киби ишленильмегендир. Лякин шунъа бакъмадан оджалар бу усулдан файдалана билирлер. Бу чешиттеки иншаларнынъ специфик хусусиетлери мевджут. Ресим боюнджа инша язмакъ ичюн башта ресимнинъ мундериджесини анъламакъ лязим ве ресимнинъ эр бир чизгисини, рессам къуллангъан боя тюслерининъ ролюни бельгилемек эм де ресимге къыймет кесе бильмек шарттыр.Ресим серлевасы ве мундериджеси арасындаки багъны да айдынлатмакъ керек. Оджа талебелерге ресимнинъ гъаевий мундериджесини анълатмалы ве бу иш ашагъыдаки тертипте беджерильмеси гъает къыйметлидир:

а) санат чешитлеринен таныш этюв;
б) санат эсаслары акъкъында бильги берюв;
в) ресимни талиль этюв эсаслары ве мелекелерини ашламакъ.

Ресим узеринде чалышкъанда онынъ эсас элементлерине яни темель сызыкълары, композиция, колоритине пек буюк эмиет бермели. Инша язмаздан эвель оджа талебелерге инша планыны тизмеге ярдым этмели. Инша планы ашагъыдаки шекильде ола билир:

1. ресим акъкъында малюмат топлав;
2. ресимнинъ мевзусы ве яратылув макъсадыны тарифлемек;
3. ресимдеки эсас компонентлерини талиль этюв, мундеридже ве бедиий васталарны къайд этюв;
   
4. ресимде акс этильген девир ве я да вакъытны акс олунувынынъ эмиетини къайд этюв;
   
5. ресимнинъ колорити ве ролю акъкъында малюмат берип, нетидже чыкъарув.
   

2. Санат эсасларынен танышув

Санат – инсан яшайышынынъ бедиий кузьгюси сайылып, онынъ ичтимаий анъынынъ махсус бир шекли олып кельмекте. Санатнынъ энъ муим предмети – инсан ве онынъ ичтимаий аятыдыр. Аяттаки конкрет адиселерни козьге корюнген предмет шеклинде тасвирлейиджи санат группалары тасвирий санат адыны ташыр. Асылында, санат сёзю пек кенъ манада къулланылыр, чюнки санатнынъ пейда олувы ве инкишаф этюв тарихынен тургъун багълылыкъта девам этилмекте.

Тасвирий санатнынъ тюрю (вид), джынсы (род) ве жанры олур. Мимарджылыкъ, декоратив-амелий санат, ресимджилик (живопись), эйкельтырашчылыкъ, графика, бедиий фоторесимджилик, эдебият, театр, музыка, хореография, кино, телевидение, цирк - санатнынъ тюрлери.

Декоратив санат, монументаль ве тезьяда ишлеп чыкъарув санаты (станковое) – санатнынъ джыныслары.

Табиатны тасвирлев (пейзаж), натюрморт, сурет (портрет) - санатнынъ жанрлары сайылыр.

Санатнынъ эр бир тюрюнде жанрны айырув адисеси мевджут. Лякин оларнынъ эр биринде жанр тюшюнджесининъ озюне аит эсасы олур.

Декоратив-амелий санат бир тюр олгъанына бакъмадан эки пытакъкъа болюнир. Къуюмджылыкъ, чёльмекчилик, демир узеринде оймаджылыкъ (чеканка), амелий санатнынъ тюрлери сайылыр.

Декоратив санат. Бу тюрнинъ темель ташы та къуллукъ девринде къоюлгъандыр. Инсанда кенди къыяфетини гузеллештирмек истеги пейда олгъанда, бу санаткъа мейдан яратылды. Эвель-эзельден къадын-къызлар чешит безеклернен безенмеге истегени нетиджесинде чешит-тюрлю ильванлар яратылып башланды. Урба ве онынъ къысымлары яни марама, енъ къапакълары нагъышланыр эди. Вакъыт кечтикче эвлер, эВ эшьялары, къулланылгъан савут-саба, алетлер де ресим, орьнек иле безетильди.

Инсан къуллангъан эр шейнинъ къыймети кереклигине коре дегиль де, гузеллик ве дюльберлигине эсасланып да бельгиленди. Базы савут-саба, алетлер, эВ эшьялары эндиден сонъ тек донатма вазифесини беджерип башлады. Нетиджеде декоратив сант пейда олды. Декоратив сёзю дюльберлик ичюн хызмет этюв манасыны анълаткъан би ртюшюнджедир.

Амелий санат. Инсан яшайышында къулланылгъан шейлернинъ безетилюви я да донатылувы амелий санатнынъ догъувына менбаа азырлады. Эр бир халкънынъ, миллетнинъ къуллангъан шейлери бири-биринден махсус бельги вастасы иле я да шекли иле фаркъ эте билир. Оларда миллетлернинъ тек кендисине менсюп миллий чизгилери ифаде олуныр. Къуюмджылыкъ, чёльмекчилик, демир оймаджылыгъы амелий санатнынъ тюрлери сайылыр.

Мимарджылыкъ. Инсан озю ичюн яшайыш шараитини яратып, эв, эв этрафында багъ-багъча, мейдан, сокъакъ, парк, стадион къурар. Олар чешит-тюрлю шекильде олур. Эв, бина, парк, сокъакъ, стадионларнынъ корюниши белли бир система шеклинде къурулышы мимарджылыкъ санатынынъ яратылмасына темель къойды. Мимарджылыкъ инсаннынъ яшайышы даа да гузель олмасы ичюн хызмет этер.

Эйкельтырашчылыкъ. Агъач, та шве демирден кесюв, оюв, къуюмджылыкъ вастасы иле яратылгъан бедиий эсер иджат олунувы эйкельтырашчылыкъны мейдангъа кетирди. Эйкельтырашчылыкънынъ алети чамур, таш, металл, агъачтыр.

Графика. Предметлернинъ боясыз, контурлы штрих ве темель сызыкълар иле тасвирленилюви графика тюшюнджесини анълатыр.

Ресимджилик. Боялар вастасы иле яратылгъан бедиий образлар ресимджилик сайылыр. Ресимджилик асылында тасвирий санаттыр.

Ресимджиликнинъ бойле жанрлары айырылыр: 1) табиат манзарасынынъ тасвири. Табиат манзараларыны тасвир эткен ресимге пейзаж дерлер. 2) Ресим. Инсаннынъ ресми, фоторесми, эйкельде тасвирленювине портрет дерлер. 3. Натюрморт. Ресимде чешит-тюрлю предметлер, айванлар ве осюмликлернинъ бирликте тасвирленювине натюрморт дерлер. 4. Ресим эсасы я да темель сызыкълары. Ресимде графика элементлерининъ бирлештирилип, бераберликте къулланылувы ресимнинъ эсасыны тешкиль этер.

Санатта колорит деген тюшюндже де бар. Колорит не демектир? Ресимдеки боялар къоюлыгъынынъ, ренклернинъ бир-биринен уйгъунлашувына колорит дерлер.

Миниатюра. Асылында акъикъий, лякин колем джеэтинден пек кичик шекильдеки ресимдир. Миниатюра эвельде китап саифесиндеки метн этрафында я да метн устюнде ерлештилир эди. Сонъра миниатюралар саифени бутюнлей къаврап алды. 

Урба. Урба адамнынъ кийген кийимидир. Адамнынъ къадимий замандаки биринджи урбасы айван терисинден тикиле эди. Адам кийген урбанынъ корюнишине, шеклине бакъып анги адам, халкъ, атта миллетке менсюплигини, оларнынъ табиатыны, рухий дюньябакъышыны ве белли бир девирнинъ хусусиетлерини бельгилемек ве анълатмакъ мумкюн. Урбалар къадын, эркек ве бала кийимине айырылыр. Антер, ич кольмек, джуббе, марама, оглюк, фес, шаравар, къушакъ – къадын-къызлар урбасы сайылыр. Ич я да тюп урба, кольмек, штан, комзол, къалпакъ, къушакъ – эркеклер урбасыдыр. 

Килим-макъатлар. Чешит-тюрлю йиплерден, юньден токъулгъан махсулат. Эвельде килим-макъатлар, кийизлер эв табанына яйылыр эди. Сонъра килим-макъатлар чешит орьнеклер ве ресимлер иле безетильди. Шу вакъыттан берли оларны дивар узерине асып башлайлар. Эв ичини дюльберлештирмек макъсады бу иште эсас роль ойнады.

Орьнек. Осюмлик ве айваннынъ беден азаларынынъ къысымлары текрарланылувы ве геометрик сызыкълар вастасы иле иджат этильген безектир.

Токъумаджылыкъ. Басма токъув санаты. Эр бир халкънынъ чешит-тюрлю басма токъув усулы яни техникасы бар. Земаневий девирде басма токъумаджылыгъы механизациялаштырылды. 

Чёльмекчилик. Чамурдан япылып, атеште пишкинлештирильген савут-саба, донатув махсулаты, оюнджакълар чёльмекчиликнинъ темель ташы сайылыр. 

Къуюмджылыкъ. Къыйметли металл сайылгъан алтын ве дигер ренкли маденлерден бедиий махсулатны иджат этюв санаты къуюмджылыкъ эсапланыр. Къуюмджылыкъ санатнынъ эсасы къадын-къызлар безеклери сайылыр. Къадын-къызларгъа бахшыш оларакъ иджат этильген юзюк, купе, герданлыкъ, фес тёпелиги, къушакъ узерини яраштыргъан безеклер алтын, кумюш, бакъырдан япылыр. 

Демир оймаджылыгъы. Демирден япылгъан махсулат узеринде оюлып, ресим я да орьнекнен донатылгъан эсер демир оймаджылыгъы (чеканка)санаты эсапланыр.

Нетиджеде, оджа бойле азырлыкъ ишинден сонъ, талебелерге инша язмакъны теклиф этмели. Талебелер исе иншаларында ресимнинъ гъаеси, мевзусы, мундериджеси ве бедиийлигини де акс этмелилер.