Башлангъыч сыныф талебелерининъ нутукъларыны инкишаф эттирген мешгъулиетлер

Янъы девлет стандартларында башлангъыч мектепте нутукъ инкишафына буюк дикъкъат айырыла. Нутукънынъ эписи шекиллери эмиетлидир: аудирлев (динълев), айтув, окъув, язув. Динълев ве айтув нутукънынъ агъзавий шекиллеридир, окъув ве язув – язма нутукъ сайыла. Айтув ве язув нутукъ арекетининъ продуктив шекиллери оларакъ бакъыла, динълев ве окъув вакъытында азыр нутукъ къабул этиле. Агъзавий къонушув диалог ве монолог вастасынен кече, язма нутукъ исе инсанларнынъ арасында къонушувны графика вастасынен беджере.

Ана тили дерслеринде нутукънынъ чешитлери бири-биринен багълы оларакъ огретиле, мисаль, агъзавий мешгъулиетлерни кечиргенде нутукъ хаталарына эмиет берильмесе, язувда да хаталар пейда олмакъ мумкюн. Шу себептен муреккеп коммуникатив вазифелерни беджермели, бу вазифелерде эписи нутукъ чешитлери - окъув – айтув – аудирлев – язув – ишлетильсе файдасы даа зияде олур.

Бир къач мешгъулиетни теклиф этемиз:

1. «Догъру я да янълышмы?». Джумлени дикъкъатнен динъленъиз ве онда ифаделенген фикир догърумы я да янълыш олгъаныны айтынъыз. Джевабынъызны исбатланъыз. Озюнъиз де догъру я да шакъалы джумле тизинъиз ве дефтеринъизге язынъыз

Язда биз пальто ве тонлар киемиз.

Тарлаларда богъдай осе, ондан отьмек пиширеджеклер.

Кузьде кокте къавунлар уча.

Атлар юрип кобетелер саталар.

Орманда мавы тонны кийип, тильки яшай.

Акъшам маматеке сары, саба беяз къалпакъ кие.

Буюклер ве балалар байрамгъа бахшышлар азырлайлар.

2. Сёзлернен оюн. Оджа сёзни айта, талебелер шу сёзге келишкен фиильни къошалар. Мисаль, ель - уфюре, салкъынлата; ягъмур – ягъа, сылата; кунеш – парылдай, къыздыра, къувандыра; копек - авулдай, къаравуллай, чапа; мышыкъ – миявлай, ята ве иляхре.

3. «Не уча? Не ялдай?» оюны. Оджа исимлерни айта, эгер айтылгъан предмет учмагъа бильсе, талебелер къолларыны учкъан киби этелер, ялдаса, ялдав арекетлерини косьтерелер, бу арекетлерни япмагъан предмет айтылса, балалар догъру туралар. Бойле сёзлерни айтмакъ мумкюн: къуш, геми, учакъ, папагъан, китап, балыкъ, адам, къаз, папий.

4. «Наратны яраштыр» оюны. Тахтада наратнынъ ресими, масада адлары язылгъан чешит оюнджакълар. Оджа 3 талебени чагъырып вазифени анълата: бир талебе къ арифи олгъан оюнджакъларны нараткъа аса (мышыкъ, къашкъыр, къоян); экинджи бала к арифли сёзлерни сечип ала (копечик, кобелек, кемане); учюнджиси х арифли оюнджакъларны нараткъа аса (хораз, хавуч, хурма, нохут).

5. Энвернинъ икяесини окъунъыз, девамыны тизинъиз:

Бабам къорантамыз ичюн эв къура. Бир оданы энди битирди, биз анда яшаймыз. Къалгъан одаларда иш даа чокъ. Базар куню мен бабама ярдым эттим…

6. «Чифтини тапынъыз». Бир де-бир сеснинъ кирсетильгени, чыкъарылгъаны я да денъиштирильгени нетиджесинде янъы сёзнинъ пейда олмасына себепчи олгъан сесни оджанынъ ярдымынен тапув (сана –санъа, хан-къан, ким-эким, къар-къара). Бу сёзлернен башта агъзавий, сонъра язма шекилинде джумлелер тизинъиз.

7. Джумлелерни девам этинъиз: Къартанагъа ярдым этмек керек, чюнки… Эгер кунеш къыздырмагъа башласа… Чанъ къакъылса… Оджа сыныфкъа кирсе…

8. Шиирни окъунъыз. Оны Шерфединов Къадыр, Джанкой районы Мирновка кой мектебининъ талебеси язгъан. Янынъыздаки сыныфдашынен китап акъкъында субет тизинъиз. Субетни сыныф огюнде косьтеринъиз. Энъ гузель субетни дефтерге язынъыз.

Китап.

Китап меним достум,

Акъыл ве бильги къушум.

Эр бир шейни о биле,

Догъру насиат бере.

Бизим эвде китап чокъ,

Окъумагъан адам ёкъ.

Эр кес окъуй огрене,

Огренген сонъ севине.

Теклиф этильген мешгъулиетлер талебелернинъ фонетик, лексик, имля алышкъанлыкъларыны темеллештире, умумен нутукъларыны инкишаф эттирелер.