Башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилини огреткен оджаларны раатсызлагъан меселелер

2023 сенеси июнь айында башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилинден дерс берген оджалар арасында анкета даркъаткъан эдик. Макъаледе джевапларынынъ талилини беремиз.

Мектеп оджаларынен ве ана-бабаларнен субетлеримиз ве япкъан талилимиз («Ана тили оджаларына» №1 (19) 2020с.) косьтергенине коре, миллий сыныфлар ичюн къырымтатар тили программасында талебелернинъ ана тили боюнджа бильги севиеси козьге алынмады. Биринджи сыныфкъа кельген балаларнынъ чокъусы тувгъан тильни бильмейлер, бир-эки бала ана тилинде лаф эте, базылары анълай, къалгъанлары ич те анъламайлар. Программа боюнджа исе биринджи сыныфта «Элифбе» къулланмасыны ишлетмек керек. «Элифбе»нинъ макъсады - лаф этмеге бильген талебелерни язмагъа ве окъумагъа огретмектир. Лякин балаларны, къырымтатарджа бильмегенлери себебинден, башта лаф этмеге, къонушмагъа огретмек керек.

Мектеп оджаларынынъ бу меселе акъкъында фикирлерини бильмек истеген эдик, шу себептен 2023 сенеси июнь айында башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилинден дерс берген оджалар арасында анкета даркъаттыкъ. Макъсадымыз: башлангъыч сыныфлардаки вазиетни огренмек ве, оджаларнынъ истеклерини козьге алып, 1 миллий сыныфта окъутув мундериджесини ве макъсадларыны бираз эйилештирмек - эди.

Анкета 10 суальден ибарет эди:

1. Адынъыз, баба адынъыз, сойадынъыз.

2. Оджалыкъ зенаатыны къайсы окъув юртунда алдынъыз?

3. Къач йылдан берли къырымтатар тилинден дерс бересиз?

4. Чалышкъан мектебинъиз. Бу окъув йылы къачынджы сыныфларда къырымтатар тили ве эдебияты (окъув) дерслерини отькересиз?

5. Чалышкъан сыныфларынъызда окъутув къырымтатар тилинде алып барыла я да бу тиль фен оларакъ огрениле?

6. Насыл дерсликлер боюнджа чалышасыз, анги къулланмалардан файдаланасыз.

7. Насыл проблемлер ишинъизде бар (дерсликлернен, программаларнен багълы, талебелернен, ана-бабаларнен багълы къыйынлыкълар ве иляхре).

8. Сизинъ фикиринъиздже, биринджи сыныфта (ве 2 - 4 сыныфларда) къырымтатар тилини насыл огретмек керек? Насыл мевзулар сиз къошар эдинъиз, насыл мевзулар, текстлер керекмей? Дерсликлер насыл олмалы?

9. Насыл усулий къулланмалар сизге зарур, насыл корьгезмелер етишмей?

10. Даа насыл суаль къошар эдинъиз? Не акъкъында айтмакъ истейсиз?

Тедкъикъатта 70 оджа иштирак этти. Оларнынъ джевапларыны талиль эттик, ишбу талильнинъ нетиджелерини макъалемизде беян этмек ниетиндемиз.

Къырым район ве шеэрлери боюнджа джевапларыны ёллагъан оджаларнынъ сайысы: Акъмесджит ш. (Симферополь) - 21, Акъмесджит районы -11, Судакъ - 9, Багъчасарай - 8, Кезлев (Евпатория) - 5, Бахчи-Эли (Ленинский) – 4, Алушта – 3, Джанкой районы - 3, Кефе (Феодосия) - 2, Ор къапы (Красноперекопский) районы – 1, Сакъ (Саки) шеэри – 1, Сакъ районы – 1, Ички (Советский) районы – 1.

Языкъ ки, Эрмени Базар (Армянск), Джанкой, Керич (Керчь), Ор къапы (Красноперекопск) шеэрлеринден, Къарасувбазар (Белогорский), Ислям-Терек (Кировский), Къурман (Красногвардейский) Сеитлер (Нижнегорский), Джурчи (Первомайский), Акъ-Шейх (Раздольненский), Акъ-Мечеть (Черноморский) районларындан ич бир джевап кельмеди. Бунынъ себебини усулджылар ве оджалар тедкъикъаткъа лякъайт бакъкъанларында коремиз.

Джевап берген оджалардан тек бир акъай, къалгъанлары къадын-къызлар эдилер.

Суаллерге электрон шекилинде джевапларны язмагъа риджа эттик, амма 4 оджа кягъытта язып, джевапларынынъ фотосыны ёллады, бельки, оларда компьютер ёкъ ве электрон адреслери де ёкътыр.

Бир къач оджа мектепте берабер чалышкъан занаатдашларынынъ джевапларыны кочюрип алдылар, шахсий фикирлерини сеслендирмедилер.

Анкетада русча джевап бермек мумкюн, деп язгъан эдик, бойлеликнен ана тилини зайыф бильген оджаларнынъ сайысы корьмек истедик. Русча 10 адам язды, къалгъан джеваплар ана тилинде эди.

Чокъусы оджалар тасильни Къырымда КИПУ я да КФУ-да алдылар, амма Озьбекистанда окъугъанлар аз дегиль: Ташкент, Гулистан, Андижан, Самарканд, Бекабад, Фергана, сонъки йыллары Полтава, Санкт-Петербург шеэрлеринде де окъугъан экенлер. Базылары эвель башкъа факультетлерни битирип (эджнебий тиллер, механика-математика), сонъра къырымтатар тили оджасы зенаатыны менимседилер.

Къач йылдан берли къырымтатар тилинден дерс бересиз – суалине чешит джеваплар олды: энъ аз -1 йыл, энъ чокъ - урьметли Эмине Зекерьяева, Судакъ, Сувукъ Сала (Грушевка) коюнден, ве Эльмира Усеинова, Багъчасарай районынынъ Фоти Сала (Голубинка) коюнден –башлангъыч сыныфларда 30 йылдан зияде чалышкъанлар.

Анкетамызнынъ невбеттеки 5 ве 6 суаллер ярдымынен биз бакъмакъ истеген эдик: оджалар тиль огретюв чешитине коре дерсликни келишкен союны къулланалармы я да ёкъ, чюнки миллий сыныфларда ве рус тилинде окъуткъан сыныфларда фаркълы дерсликлер ишлетильмели. Джеваплар косьтерди ки, базы рус тилинде окъуткъан сыныфларда да «Элифбе»ни къулланалар. Албу исе, бу дерслик тек миллий сыныфлар ичюн язылгъан, рус тилли сыныфларда М.Р. Мамутованынъ дерсликлери боюнджа чалышмакъ керек.

Чокъусы мектеплерде 2017 сенеси чыкъкъан янъы дерсликлер бар. Кимер оджа: «Эм янъы, эм эски дерсликлерни къулланам, - деп яза. - Эски дерсликлерни эвге берип, эв вазифесини шу дерсликлерден файдаланып беджерелер, чюнки янъы дерсликлер етишмей, оларны тек сыныфта къулланамыз».

Дерсликлерге иляве оларакъ тизильген тевсиелер, къулланмалар аз, базы мектеплерде бар, базыда ёкътыр.

Дерсликлерден гъайры оджалар бойле къулланмаларны ишлеткенлери белли олды: М.Р. Мамутованынъ «Шенъ Элифбе», «Къыш дефтери. 1-4 сыныф», «Яз дефтери», «Къонушув медениети», «Джанлангъан арифлер», «Башлангъыч сыныфларда къырымтатар тили ве эдебиятындан олимпиада вазифелери», «Элифбени огренем», «Меним эвим», «Къырымтатар тилинден тешкерюв ве незарет ишлери», «Дюнья масаллары»; Л.Н.Асанова азырлагъан 1 сыныф ичюн «Алыштырма дефтери», «Къырымтатар тилининъ ресимли грамматикасы», Ганиева Э.С., Сейдаметова Н.С., Яяева А.М., Нафеева Л.Б. тарафындан 2006 сенеси нешир этильген «Эгленджели мешгъулиетлер».

Оджа яза: «Биринджи ярдымджым - ана тилинде чыкъкъан «Ана тили оджаларына», «Арманчыкъ», «Йылдыз» меджмуалары, «Янъы дюнья» ве «Къырым» газеталары, оларгъа даима абуне олам».

Насыл проблемлер ишинъизде бар суалине оджаларнынъ эписи, демеге мумкюн, эсас проблеманы талебелер ана тилини бильмегенлеринде корелер: талебелернинъ 90% ана тилини бильмей, анъламай биле, озь тилини эджнебий тиль киби огренелер, озь фикирлерини ана тилинде анълатып оламайлар.

Базы балалар сабийлик чагъында къоранта, бита-къартбабалар ярдымынен бир шейлер ана тилинде айтып олалар, амма рус тилинде ишини алып баргъан бала багъчасына тюшкенде шу бир къач сёзни де унутулар, чюнки яш къоранталар эвде ана тилинде къонушмайлар, тек русча лаф этелер. «Шимдики ана-бабалар эдебий тильни яхшы анъламайлар ве балаларына окъувда ярдым бералмайлар, онынъ ичюн бала эвде бильгилерини текрарламай». Бир оджа яза: «Чокъусы талебелернинъ къырымтатар тилини огренмек ичюн мотивациялары ёкъ, олар дерсте огренселер де, эвде тильни джанландырмайлар».

«Мектепке кельген талебелернинъ тувгъан тильни билюв севиеси йыл-йылдан алчакълаша», - язалар оджалар. Олар меселени чезюв ёлуны бала багъчаларында къырымтатар тилинде алып барылгъан группалар чокъча ачылгъанында ве ана-бабалар баланен къундакътан озь ана тилинде лаф эткенинде корелер.

Оджалар къайд эткенине коре, зайыф тиль бильгисинен бирликте, афсус ки, балалар урф-адетлеримизни де унуталар, хусусан, «бозма» къоранталарда (яни башкъа миллетке эвленгенлер).

Тиль муити ёкъ, шу себептен дерслер эм русча, эм ана тилимизде алып барыла, балаларгъа эр сёзни терджиме этмек керек ола, бунъа баягъы вакъыт сарф этиле. «Бутюн дерс текст терджиме этип отурамыз, - яза оджа. - Эписи вазифелер тек оджанынъ ярдымы иле япып олалар». Оджалар чарени тапмагъа тырышалар: математика, этрафтаки алем, тасвирий санат, технология дерслерини отькергенде балаларгъа эки тильде, компонентлер кирсетювинен анълаталар.

Демек, эписи оджалар оглеринде тургъан эсас вазифени - талебелерни ана тилинде лаф этмеге огретмек – олгъаныны анълайлар.

Даа бир муим проблема программа муреккеп олгъанындадыр, балалар материалны менимсеп оламайлар, табиий ки, къырымтатар тилини огренмеге истеген рус балаларгъа даа къыйын ола. Программаны бакъып чыкъмакъ, денъишмелер кирсетмек, енгиллештирмек керек, ве янъы программаларнен багълы дерсликлер язмакъ керек, чюнки шимдики шекильде эм Программалар, эм бизим дерсликлер тиль огренювге келишмейлер, - дейлер оджалар.

Иш программаларыны оджалар дерслик ярдымынен озьлери язалар. Район боюнджа бир программа олса, яхшы олур эди, - озь теклифини сеслендирелер оджалар.

Балалар айны вакъытта эки тильни огренелер, ве ана тили программасындаки сёз чешитлерини огренюв тертиби рус тили программасына келиштирильсе, материалны менимсемеге къолайджа олур.

Оджалар язалар: Биз тильни огретир эдик, амма окъув саатлары аз. 2023/2024 окъув йылында къырымтатар тили дерс саатларыны эксильттилер: 5 сааттан 2 саат къалды, яни 1 саат тиль ве 1 саат окъув, 4 сыныфта 1 саат къалды – ве бу миллий сыныфларда! Оджалар дейлер: дерсте огретесинъ, балалар дерстен чыкъкъан сонъ, эр шей акъылларындан чыкъа. Мевзуларны текрарламагъа саатлар етишмей, эр дерсте янъы мевзу огретиле.

Саатлар денъишкени себебинден, дерсликлер, программа бири-бирине уйгъун дегиль. «Келеджек окъув йылы «Конструктор» такъвим-мевзуат планларыны тизеджек, амма бу умумрусие программа, анда къырымтатар тили ёкъ. Насыл оны япаджакъмыз – белли дегиль, - озь къасеветлеринен пайлашалар оджалар. - Саат эксик олгъаны себебинден нетиджелеримиз аджыныкълы алда».

Яхшы ки, ана-бабалар бу проблеманы умумен анълайлар, ве озь тиль ве медениетини огренювнинъ заруриетини дуялар.

Дерсликлернен олгъан проблемлер. Анълашыла ки, дерсликлернен чешит мектеплерде вазиет фаркълы. Базылары дейлер: Бу сене янъы дерсликлернен чалыштыкъ.

Чокъусы оджалар исе дейлер: Янъы дерсликлер етишмей, раледе 1 дане, эскилерни къулланамыз, амма олар да аз. 4-нджи сыныф ичюн китаплар (Л.А.Алиева, Г.Э.Муртазаева. «Окъув») эски, етишмей, джоюлгъаны, йыртылгъаны себебинден. Бир оджа яза: «3-4 сыныфлар ичюн «Окъув» дерсликлерини башкъа мектеплерден топлап, ойле чалышам». Даа бириси яза: «Янъы формат дерсликлери яхшы, амма олар етишмегени себептен дерслик саифелерини копия этмек, даркъатмакъ меджбурмыз, бу исе пек зырылтылы иш. Дерслик олмагъаны себебинден балагъа эв вазифеси беджермеге къыйын, низам тербиеленмей, ана-бабаларгъа да ярдым этмеге къыйын, олар озьлери баланен берабер тильни шу дерсликтен огренелер».

Дерсликлернинъ нукъсанлыкълары. Оджалар язгъаны киби, окъув текстлерининъ, язма мешгъулиетлерининъ колеми балабан, талебелер ичюн къыйын. Къаиделер ве метинлер пек муреккеп тильнен язылгъан, талебелер оларнынъ манасыны анъламайлар. Текстлерни мундеридже ве мевзу тарафындан енгиллештирмек ве меракълыджа сойларыны тапмакъ керек, чюнки земаневий балаларнынъ дюньябакъышы ве эгленджелери энди башкъа.

1 сыныф дерслигинде сюжетли ресимлер олсайды, оларнынъ эсасында икяе тизмек мумкюн эди. Оджа яза: «Менимдже, 1-2 сыныфларда эр дерске ресимли лугъат керек. Мен озюм М.Мамутованынъ китапчыкъларындан ксерокс япып даркъатам. Амма бир дерсликте, окъулгъан метинге багълы олса, даа гузель олур эди».

Эдебий окъув дерслигинде шаирлернинъ ве языджыларнынъ адлары толусынен язылмагъан: Н.Умеров дегиль де, Нузет Умеров олмалы; фотолары ве эдип акъкъында малюмат (яшагъан йыллары, язгъан эсас эсерлери) ёкъ, балалыкъ чагъына келишкен малюмат керек. Четэль языджыларнынъ эсерлерини эксильтип, къырымтатар бала языджыларынынъ эсерлерини къошмакъ мумкюн.

Китаптаки ресимлерге вазифелер олмалы, чокъча къонушмакъ, диалоглар кечирмек ичюн вазифелер керек.

Дерсликлернинъ лугъат иши болюгинде берильген янъы сёзлерге башта синонимлери къошулып, сонъ терджимеси берильсе, яхшы олур эди. Пек аз сёзлернинъ манасы анълатыла, терджимеси берильген сёзлернинъ сайысыны арттырмакъ керек.

Оджаларнынъ фикирине коре, янъы мевзуларны пекитмек ичюн вазифелер тюрлю севиели ве чешит олмакъ керек, дерсте талебелерге группаларда чалышмакъ ичюн вазифелер чокъча олмалы. Нутукъ инкишафы дерслеринде амелий мешгъулиетлер аз.

Тиль дерслигинде мевсимлер (къыш, баарь, яз, кузь) табиатта олгъан денъишмелерге аит олмай, меселя, майыс айында къыш акъкъында окъуймыз. Саатлар сайысына не къадар бакъылса да, аз бучукъ келишмей.

Тиль дерслигинде мешгълиетлернинъ номерлери ёкъ. Вазифелер ве мешгъулиетлер бир шрифтнен басылгъан, балалар текст къайда башлангъаныны анъламайлар.

Китапнынъ сонъунда сёзлерни ве джумлелерни догъру талиль этмесини косьтерген къыскъа къаиделер (памятка) олмалы.

«Этрафтаки алем» дерслиги миллий сыныфларда кечиле, амма бир миллий урба, адетлер, табиат адлары ёкъ, дерсликни рус тилинден терджиме этмейип, озь адетлеримизге догърулап язып чыкъармакъ керек.

«Метинлер яхшы, - яза бир оджа, - амма эр бир сёзни теджиме этмеге меджбурмым, текстнинъ мундериджесини, манасыны да рус тилинде анълатамыз. Биз лугъатларны язамыз, сёзлерни эзберлеймиз, амма сёзлер тез унутыла. Сонъ грамматик мешгълиетлер кете, анда сёзлерге аффикслерни къошмакъ керек – ана тилини анъламагъан балаларгъа бу муреккеп вазифе. Кедерлиси шу ки, озь тувгъан тильни огренюви ойле муреккеп ве анълашылмагъан ола ки, балалар оны бегенмейлер, нетиджеде севмейлер».

Биз башлангъыч сыныфлар акъкъында сораштыргъан эдик, амма базы оджалар юкъары сыныфларда олгъан проблемлер акъкъында да яздылар: 10-11 сыныфларда китаплар ёкъ, эски китапларнен чалышамыз. Базы дерсликлерде, хусусан юкъары сыныфларда, сёзлерде хаталар расткеле, мешгъулиетлерде ойле джумлелер бар, оларны терджиме этмеге пек къыйын.

Язма дефтерлери (прописи). Янъы дерсликлерге янъы язма дефтерлери керек, - деп саялар оджалар. Эски дефтерлерде арифлер базы ерлерде бири-бирине догъру къошулмагъан. Ресимлер кичкене ве мевзугъа аит дегиллер.

Даа бир проблема ачыкъланды: «Оджалар етишмей, бизим мектебимизде эки смена чалышамыз» - дей бир оджа.

Башлангъыч сыныфларда къырымтатар тилини насыл огретмек керек? Дерсликлер насыл олмалы?

Базы оджалар бу суальге джевап бермеге къыйналдылар, бириси джевап ерине суаль ишаретлери язды, экинджиси «Бильмейим» деди, учюнджиси къыскъадан «Диалог» язып къуртулды.

Теджрибели оджалардан бойле джеваплар, теклифлер алдыкъ:

1-нджи сыныфта, энъ азы I-ярымйыллыкъта, нутукъ инкишафы дерслерини алып бармакъ, сонъ исе енгиллештирильген программа боюнджа дерслер отькермек керек. Окъув дерсликлеринде чокъча балалар шиирлери, йырлары (о йырларгъа плюсовка ве минусовка дисклеринен), масаллар, диалог шекилинде икяелер (роллерге болюнип окъуйлар) олса, яхшы олур эди, чюнки балалар айны шу материалнен меракъ иле чалышалар ве акъылларында чокъ шей къала.

Экинджи ярымйыллыгъынынъ башынадже талебелер рус элифбеси арифлерининъ эксериетини менимсейлер, энди оларны къырымтатар тилининъ КЪ, ГЪ, НЪ, ДЖ арифлеринен таныштырмакъ мумкюн. Сонъра окъутув эснасында къыскъа метинлер, шиирлер, аталар сёзлери, тапмаджалар, тезайтымларны окъумагъа бермек мумкюн. Эгер текст 5-7 джумледен ибарет олса, 1 сыныф балагъа оны къолайджа гъайрыдан айтмакъ, бойлеликнен, нутукъ инкишафы узеринде иш девам эте.

Оджалар язалар: 2-3 сыныфларгъа къырымтатар тили дерсликлеринде нутукъ инкишафы дерслерини къошмагъа мумкюн. Фииль мевзусына даа чокъ вакъыт айырмалы.

Теджрибелеринен пайлашалар: «Къырымтатар тилинден дерслер башлангъыч сыныфларда меракълы кечирмек ичюн презентация (слайдшоу) азырлайым, тестлер исе балаларнынъ бильгилерини бааламакъ ичюн къулланам. Оюн ярдымынен янъы мевзуны пекитмек ве кечкен мевзуны да текрарламакъ мумкюн. Талебелернинъ дерске, мевзугъа авеслигини юксельтмек ичюн базы дерслерде музыка ве йырлардан файдаланам.

Биринджи сыныфларда энъ эвеля балаларнынъ тиллерини ачмакъ ичюн чешит оюнлар, субетлер, ресимлер боюнджа вазифелер керек, лугъат байлыкъларыны арттырмакъ, къырымтатар медениетини де огренмек керек.

Миллий сыныфларда чалышкъан бир оджа яза: «Афсус ки, чокъусы балалар ичюн тувгъан тиль эджнебий киби олгъаныны коремиз. Шунынъ ичюн башлангъыч сыныфларда тиль огренювни инглиз тили дерслигинде киби олмалы. Малюматны айры мевзуларгъа больмек керек: къоранта, эв, адам мучелери ве иляхре, бу исимлерге сыфат ве фииллерни къошмакъ. Мытлакъ янъы сёзлерге ресимлер олмалы - сёз ве ресим. Дерсликнинъ къурулышы бойле олмалы: мевзу, онъа грамматик материал ве сёзлюк, яни эр дерсте сёзлерни тешкермеге мумкюн. Базы мевзуларгъа адирование вазифелерини къошмакъ мумкюн».

Оджаларнынъ фикирлери: талебелерге къаиделерни огренмеге къыйын, шунынъ ичюн анълайышлы схемалар, чокъча ресимлер олмалы. Оюн вастасынен, чешит эгленджели вазифелер иле грамматик хусусиетлерни огретмек къолайджа олур.

Дерсликлерге иляве оларакъ иш (алыштырма) дефтерлери, лакъырды мевзуларгъа иш саифелери (рабочие листы), презентациялар, эр шей меракълы ве ренкли, парлакъ олмалы, талебеледе дерслик алып окъумагъа авеслиги догъулсын.

Лугъатны (сёзлюкни) дерсликнинъ сонъунда дегиль де, эр бир текстнинъ сонъунда ерлештирмек керек, балагъа янъы сёзнинъ манасыны корьмеге къолай олур, дерсликни саифелеп отурмаз.

4 сыныф ичюн окъув китабына Улу Ватан дженки къараманларына багъышлангъан материал къошмакъ керек, оларнынъ фотоларыны ве къыскъа малюматларыны къошып. Языкъ ки, ана-бабалар да бу малюматны бильмейлер, оларгъа да файдалы олур эди. 2 сыныф дерслигинде Лутфие Софу и Ризы Фазылнынъ «Ярдымджы Амет» икяеси бар, амма бу азлыкъ эте.

Докъузынджы суальге Насыл усулий къулланмалар, корьгезмелер сизге зарур? – оджалар башта къулланмалар аз олгъаныны къайд эттилер, «озюмиз принтерде басамыз, мевзуларгъа келишкен корьгезмелерни рус тилинде олса да, ана тилине келиштирип къулланамыз».

Башлангъыч сыныфлар оджаларына бойле къулланмалар керек:

Айры къолайджа лугъатлар (Ресимли лугъатлар; Русча-къырымтатарджа ве къырымтатарджа-русча лугъатлар; Терминлер лугъаты; Имля лугъаты);

Ресимлер иле карталар, ресимли джедвеллер (ресимлер, тюбюнде адлары);

Электрон корьгезмелер, презентациялар;

Видеодерслер, видеороликлер, ана тилинде масалларны саналаштырув (окъув дерсинде масалны окъугъанда экранда шу масалны талебе корьсе, акъылында чокъча къалыр);

Раатлыкъ дакъкъаларыны кечирмек ичюн шиирчиклер;

Ана тилимиз ве ватанымыз акъкъында кучюк колемде икяечиклер, масаллар, шиирлер;

«Алемни биль» киби меракълы, адий къулланмалар;

Корьгезмелер (арифлер ве сеслер таблосы, сёзлернинъ ариф-сес талили, сёз чешитлери, сёз теркиби, келишлер, нутукъ инкишафы ичюн, йыл мевсимлери, афта куньлери, джумле азалары, «Метин», ве башкъа эсас мевзулар боюнджа таблицалар; грамматика боюнджа плакатлар; орфографик джедвеллер);

Дерслер конспектлери джыйынтыгъы;

Дерсликлер боюнджа интерактив шекилинде къулланмалар;

Незарет ишлер джыйынтыгъы; КИМ-лер (Контрольно-измерительные материалы), тест ве тешкерюв ишлери;

Грамматик вазифелернен диктантлар ве беянлар ичюн метинлер топламлары;

Методик усуллар акъкъында китап.

Умийлештирип, оджа яза: Фикиримдже, ана тили ве эдебияты фенлерине окъув-методик коплекси олмалы: дерслик, язма дефтери, иш (алыштырма) дефтери, электрон-усулий ресурслары эр дерске азырламакъ. Нутукъ инкишафы ичюн аудио, видео мальземелер ана-бабаларгъа да ярдым этер эди.

Онунджы суалимиз эди: Даа насыл суаль къошар эдинъиз? Не акъкъында айтмакъ истейсиз?

Оджалар актуаль проблемлери чезильгенини истейлер ве бу иште, фикирлерине коре, фааль оладжаъ инсанларгъа, яни Тасиль назирлигинде чалышкъан семетдешлеримизге мураджаат этелер: «Не ичюн назирликтекилер бизим саатларымызны къорчаламай? Ана тили ичюн саатлар йыл-йылдан азлаша. Программа язылгъан йыл 85 саат эди, шимди 34 саат къала». Даа бир оджа яза: «Не ичюн тилимизге айырылгъан саатлар эксильгенини коре турып, бунъа къаршы чыкъмайлар? Бизим элимизден не келе биле, биз, оджалар, юкъарыдан энген программа боюнджа чалышмагъа борджлумыз, олар исе къаршы чыкъмагъа акълары бардыр, деп беллейим!»

Дерслер сайысы меселесини чезюв ёлуны оджалар бойле корелер: «Къырымтатар тилине ве эдебиятына саатларны мытлакъ айырмасыны джумхуриет севиесинде бельгилемек керек, тевсиели (рекомендательный) дегиль де, меджбурий шекильде айырмакъ».

Оджаларнынъ меракълы теклифлери олды:

· Ана-бабалар ичюн къырымтатар тилинден курслар ачмакъ керек.

· Балалар ичюн чешит муэссиселерде къырымтатар драматик тёгереклер керек, олар сонъ мектеплилер ве ана-бабалар огюнде чыкъышлар косьтерирлер.

· Окъув заманында суаллер, проблемалы меселелер олгъанда оджаларгъа музакере этмек ичюн, сорамакъ, огренмек я да гузель шейлернен пайлашмакъ ичюн оджалар дернеги (сообщество) олмакъ керек.

· Къырымтатар тили ве эдебияты оджаларына бир-биринен таныш олып, эр ай (я да учь айда бир кере) корюшип, озь теджрибенен пайлашмакъ, бир-биримизге ярдым этмек керек. Бу топлашувларгъа теджрибели оджаларымызны теклиф этип, олардан огренмек керекмиз.

· Шеэрде теджрибели оджалар чешит ильмий конференцияларда я да тёгерек масаларда иштирак этселер, ишимизнинъ инджеликлеринен пайлашсалар, пек файдалы олур эди.

Нетидже. Биринджиден, оджаларгъа джеваплары ичюн чокътан-чокъ тешеккюр бильдирмек истеймиз.

Анкета джевапларыны талиль этерек, бойле хуласалар чыкъармакъ мумкюн:

Оджаларнынъ эксериети озь ишине джиддий янашалар, иджадий къабилитлерини ишлетип чалышалар. Чокъусы чешит корьгезмелерни, презентацияларны озьлери азырлайлар. Дерсликлер, усулий къулланмалар ве корьгезмелер аз олгъанына бакъмадан, агъыр вазиетлерде чаре тапып, тувгъан тилимизни огретелер, миллетимизнинъ сакълап къалмасына озь буюк исселерини къошалар.

Базы оджалар эсас проблеманы талебелернинъ ана тили джиетинден зайыфлыгъында корип, къабаатыны ана-бабаларгъа ташлайлар, ве тиль меселесини олар чезмели, деп саялар. Лякин биз, оджалар, ана-бабаларгъа умют этип отурсакъ, вазиет денъишмез. Оджалар окъутув усулларыны эйилиштирмек, денъиштирмек борджлу, ал-азырда къырымтатар тилини эджнебий тиль киби огретмек керек, башкъа чаре ёкътыр. Эм де ана-бабаларны къырымтатар тилинде отькерильген чешит тедбирлерге джельп этип, тувгъан тилимизге алыштырмакъ керекмиз.

Анкета суаллерине оджаларнынъ джеваплары косьтерди ки, олар миллий 1-нджи сыныфларда программаны бираз денъиштирмеге керек деп саялар, яни биринджи ярымйыллыкъта эсас мевзлар боюнджа лакъырды курсу отькермеге зарур олгъаныны къайд эттилер. Биз бу лаъырды курсуны рус тилинде окъуткъан сыныфлардаки мевзлар этрафында отькермеге тевсие этемиз:

1) Къоранта, аиле азалары. Незакетли сёзлер. Ашайт маллары;

2) Достларым. Танышув. Селямлашув. Сагълыкълашув. Мсафирни къабул этюв;

3) Адам мучелери. Темизликк. Урба. Аякъкъап;

4) Мектеп. Сыныф. Окъув къураллары. 1 – 10 сайылар. Ренклер. Геометрик шекиллер;

5) Эв. Квартира. Эв эшьялары. Савут;

6) Йыл мевсимлери. Табиат адиселери. Ава. Мейва, себзелер;

7) Азбар айванлары ве къушлары. Кийик айванлар ве къушлар;

8) Ватан. Пайтахт. Шеэр. Кой. Койдеки ишлер;

9) Оюнджакълар. Бала оюнлары. Спорт. Накълие (транспорт) чешитлери;

Лакъырды курсуны отькерюв ишини къолайлаштырмакъ ичюн биз оджаларгъа курснынъ мевзларына эписи дерслернинъ конспектлерини бедава ёлладыкъ. Дерслер Word форматында берильген, яни эр оджа сыныфкъа коре оларны денъиштире биле. Бундан гъайры «Къырымтатар тили кенджелер ичюн» къулланмамызда олгъан къафиелешкен сёзлерге уйдурылгъан 44 тюркючикни ве оларгъа Сусанна Джемилева тарафындан япылгъан ресимлерни ёлладыкъ.

Къырымтатар тили ве эдебияты оджаларына ярдым этмек макъсадынен Telegram итимаий агъында «Ана тили оджаларына» адлы группаны тешкиль эттик, айны адыны ташыгъан журналымызда бастырылгъы дерс конспектлерини ерлештиремиз, оджаларнынъ актуаль суаллерине джевап бермеге тырышамыз, группада оджалар бири-бирине планлар ёллап ярдым этелер. Айны заманда биз мектеплер ичюн чешит корьгезмелер, дидактик материаллар азырламакътамыз.

Оджаларнынъ джевапларында анъылгъан топлашувлар, конференциялар юксек севиеде чокътан отькерильмеди. Бунынъ себеби: эки йылдан берли Къырым джумхуриети дипломдан сонъ педагогик тасиль институтында (КРИППО) къырымтатар тили ве эдебияты боюнджа усулджы ёкътыр. Джемаат адындан Тасиль назирине мектюп язгъан эдик, Интитут директорына А.Н Рудяковгъа мураджаат эттик – файдасыз, вазиет олгъаны киби къалды, кимсени таинлемедилер. Шимди методист вазифесини къырымтатарджа бир сёз анъламагъан хадим алып бара.

Екюн чекерек айтмакъ мумкюн ки, анкета саесинде оджаларнынъ проблемлерини, фикирлерини бильдик, миллий 1 сыныфта лакъырды курсуны теклиф эттик, Тасиль назирлиги тарафындан бу ишке къол тутулды. Анкеталарнынъ даа бир файдасы – дерсликлерде олгъан етишмемезликлерни келеджекте тюзетмеге, оджаларнынъ теклиф-тевсиелерини козьге алмакъ мумкюн олур.