Диалог — окъутувнынъ бир усулы оларакъ

Талебеде тиль истидатыны инкишаф этмеге
истеген оджа онда ильк эвеля фикир этюв истидатыны
инкишаф этмек борджлу. Тильни фикирден айры
суретте инкишаф эттирмек мумкюн дегильдир.
К.Д. Ушинский

Диалог ыстыласыны биз бойле анълата билемиз: диалог — бу ойле муит ки, энъ эвеля субетдеш сени динълемек, анъламакъ керек, диалог бу фикир пайлашмакъ, орта бир къараргъа кельмек демектир. Талебе къонушув вакъытында субетдешни анъламагъа тырыша, диалог вастасы иле озь озюни огрене ве рухий тарафындан байлаша. Диалог фикир этюв къабилиетини де инкишаф этмеге ярдым эте.

Талебелерге диалог тизмек вазифесини берсенъ, олар фаркъына дикъкъат этмей, мевзусыны сорап кендилери истеген шекильде, эксерий алда саде сорав ве джевап берюв диалогларны тизелер. Бойле манасыз, файдасыз диалогларны огюни алмакъ ичюн диалог тюрлерини огретмелимиз.

Диалог мундериджесине бакъып учь чешитини айырмакъ мумкюн: хитаплашкъан, мотивленген, ситуатив.

Хитаплашкъан диалоглар бир де бир шахыскъа мураджаатта булунмакътыр, адети узьре къыскъа репликаларнен сынъырлана. 

1. — Зафер эмдже, манъа бир фильджан сув беринъиз.
   — Мына, ал.
   
2. — Селям алейкум, Нефизе тата!
   — Алейкум селям, къызым! 
   
3. — Геджелер хайыр, Рефат!
   — Хайыргъа къаршы, Рустем! (Хайырлы геджелер, баба!) 
   
4. — Ашыкъ Умер сокъагъына насыл бармакъ мумкюн?
   — Мындан 46-нджы маршруткагъа отурып, бешинджи дуракъта тюшеджексинъиз. Дуракъ къаршысындаки аралыкъ Ашыкъ Умер сокъагъыдыр.
   — Чокъ тешеккюр!
5. — Ашынъыз лезетли олгъан, Адиле тата. Сагъ олунъыз!
   — Аш олсун, джаным!
6. — Элинъе сагълыкъ, тотай къызым! Бегенип ашадым.
   — Сагъ олунъыз, эмдже! Кене келинъиз.
   
7. — Гузель къыз, таныш олайыкъ, адынъыз не?
   — Мераба, адым Усние.
   — Адынъыз къыяфетинъизге келише. Мен Усеиним.
   
8. — Лютфен, апте, анавы китапны алып беринъиз!
   — Джанымнен, мына ал.
   — Сагъ олунъыз.
   

Корьгенимиз киби бутюн незакетли, эдепке огреткен ибарелеримиз диалогнынъ бу тюрюне мисаль ола билелер. 

Ситуатив диалоглар белли бир алда, дурумда олып кече. Субетдешлер конкрет вазиет акъкъында лаф этелер. Мундериджеси исе чешит ола биле: малюмат алув, тенбие этюв, кульдюрюв, шакъалашув, озь фикирини бильдирюв, незарет этюв ве иляхре. Мисаль:

1. Дерске кене кеч къалып кельген Назим бурун тюбюнден:
   — Багъышланъыз, оджам, къардашымны багъчагъа алып баргъаным ичюн кеч къалдым, — дей.
   — Сенинъ ялан маначыкъларынъ гонълюме тийди, куньделигинъни бер!
   — Не ичюн?
   — Тенбие ичюн, ана-бабанъ кельсинлер оларнен къонушаджам!
   — Ич олмаз, оджам!
   — Не ичюн олмаз?
   — Олар Тюркиеге къазанмагъа кеткенлер. 
   
2. — Вай, Раббим! Мынавы акъай шашкъан-къуртлагъан. Эки кунь, — дей!
   — А, шашкъан! Эки кунь неге етмез? Бу 48 саатын зырылтысы азмы? Бир давул, эки зурна, Валлахи, къафанъы сарсытырлар.
   — Вай, аначыгъым! Даа бир давул эки зурна — дей. Мен ойле чонтукъ-монтукъ той этер де джемааткъа масхара оламам. Давул да эки дане олмаса, мен къаиль олмам! («Оладжагъа чаре олмаз»)
   
3. — Чокътан бери эльва ашамагъа истей эдим.
   — Не ичюн азырламайсынъ?
   — Не япайым, шекер олгъанда ягъ олмаз, ягъ олгъанда ун олмаз…
   — Эписи олгъан вакъыт олмадымы?
   — Эписи олгъан вакъыт мен эвде олмайым. (Насреддин оджа лятифелеринден)
   
4. — Оджа, айтсанъыз, дженазеде табутны алып кеткенде, табутнынъ къайсы тарафында олмакъ керек?
   — Истеген тарафында ола билесинъ, анджакъ ичинде олма! (Насреддин оджа лятифелеринден)
   
5. — Артыкъ даянып оламайым, мен делиририм! Ачынъыз! Ачынъыз!
   О юмрукъларынен, демир парчаларынен мыкълангъан къалын тахталарны дёгип башлай.
   — Ачынъ! Ава беринъ!
   — Мынавы текмиль акъылыны джойгъан!
   — Тындырынъ шуны!
   — Эм керчектен де нефес алмагъа шей ёкъ, ачсынлар!
   — Бекле, башынънен ур, ачарлар санъа! («Къара поездлер»)
6. — Анда чокъ къызлар вар дерлер.
   — Оджалар котеклейлерми экен?
   — Ёкъ, анда оджалар да балаларнен берабер ойнар.
   — Вай, не яхшы, айда, балам, айда!.. «Унутмайджакъ»

Мотивленген диалогда бир де бир себепнен сёз юрсетиле. Сёйлейиджи конкрет бир макъсаднен фикир пайлашмагъа истей, бир де бир эсаснен меселени чезмеге арекет эте. Асылында мотив — себеп, делиль оларакъ бир де бир арекетни я да ишни япмагъа истек уяткъан психик алдыр. Мотивленген диалог девамлы, колемли ола билир. Мисаль:

1. «Гузеллик дюньяны къуртарыр» деген мевзуда оджа докъузынджы сыныф талебелерине эв иншасы язып кельмелерини айта. Инша мевзусы узеринде эки дост давалашалар:
   — Не акъкъында язаджакъмыз? — сорай Селиме.
   — Мен акъикъий аятта олгъаны киби «Дюньяны гузеллик дегиль, акъча къуртара», деп язаджам, — дей Гульнар.
   — Насыл ола да, акъча къуртарыр, сен тамам шаштынъмы, Гульнар?!
   — Ёкъ, достум, олгъаны киби айтам санъа. Озюнъ тюшюнип бакъ, хаста яткъан анамны тедавийлемек ичюн онынъ дюльберлиги дегиль, топлагъан акъчалары керек, иляджлар пек паалы. Анам мен ичюн бутюн дюньядыр.
   — Эбет, сен догъру айтасынъ, анадан азиз инсан ёкътыр, амма сен “гузеллик къуртара” ибаресини янълыш анълайсынъ, гъалиба.
   — Бельким, факъат инсан сагъ олмаса, гузеллигинден не файда, гузелликни яраткъан инсан дегильми?
   
2. Эдебият дерсинде талебелер О. Акъчокъракълынынъ “Ненкеджан ханым тюрбеси“ повести узеринде чалышалар:
   — Бу эсерде языджы акъикъий къараманлыкъ насыл олгъаныны косьтермеге истеди.
   — Ёкъ, муэллиф акъикъий севгиге садыкълыкъ дуйгъусыны анълата.
   — Бельким, саткъынлыкънынъ акъибети не оладжагъыны айтмагъа истегендир.
   — Багъчасарайда бойле тарихий вакъиалар олгъаны ве шеэримизнинъ къыймети шундадыр, демеге истеди.
   
3. — Валлайи, кетерим, озюмни Мемишнинъ дересинден атарым. Айше къызынънынъ омюрини де арам этеджексинъ!
   — Эй, чокъ лаф этме!
   — Арам этеджексинъ, эр шейни бизге арам этеджексинъ. Не къызынъа бакъасынъ, не манъа. Сен бизни ёл ортасындан таптынъмы?
   — Эй, кес, кес!
   — Кесмейджегим, не ичюн кесейим?
   — Сесинъни эр кес эшитти.
   — Барсын, эр кес эшитсин, сесимни джумле-алем эшитсин!
   — Алла эшкъына, узатма, дедим санъа!
   — Джумле алем эшитсин. Алемнинъ къоджасы бар, меним нем бар? Эр кеснинъ джаны джан да, менимки морпатильджанмы? (“Олар да инсан эди”, Эсма ве Бекир)
   Бойледже, диалоглар чешитлерининъ пек чокъ нумюнелерини кетирмек мумкюн, олардан файдаланып талебелерни меракъландыргъан тюрлю ишлер кечире билемиз. 
   

Мисаль оларакъ:

• Диалогларнынъ чешитини бельгиленъиз;
  
• Диалогны девам этинъиз;
  
• Диалогны насыл эсерден олгъаныны тапынъыз;
  
• Диалогны саналаштырынъыз;
  
• Берильген ибарелерден агъзавий шекильде диалог тизинъиз;
  
• Диалогда берильген суаллерге озь фикринъизни бильдирип джевап беринъиз;
  
• Сатирик мевзуда диалог тизинъиз;
  
• Берильген несир метинни диалог шеклине чевиринъиз;
  
• Ресмий шекильде диалог тизинъиз;
  
• Зыддиетни ифаделеген диалогны тизинъиз;
  
• Незакетли ибарелернен диалоглар тизинъиз;
  
• Диалогнынъ мевзу ве гъаесини бельгиленъиз;
  
• Субеттдешке тесир этюв диалогыны тизинъиз;
  
• Берильген диалог метинине токътав ишаретлерини къойып кочюринъиз;
  
• Диалог сырасыны екюнленъиз (сыра девам эткенде манасы багълы олмалы);
  
• Кузьгюге бакъып озь-озюнъизнен къонушынъыз;
  
• Тарихий вакъиа акъкъында сизден кичик олгъан талебенен диалог тизинъиз;
  
• Дидактик я да тербиелев манасында диалог тизинъиз;
  
• Диалогларгъа суаллер тизинъиз;
  
• Севгинъизни бильдирюв диалогыны тизинъиз;
  
• Берильген янъы сёзлерден диалог тизинъиз.
  

Диалог вазифелерини индивидуаль, группаларда, я да сыныфнен бераберликте кечирмек мумкюн. Диалогларны насыл шекильде кечирсек де, оларнынъ эмиетине дикъкъат джельп этсек, догъру огретсек файдалы иш алып баргъанымыз сезиледжектир. Диалогларны кечирип, ильк-эвеля, биз талебелерни догъру къонушмагъа огретемиз. Оларны аятнынъ чешит алларында озьлерини догъру алып бармагъа огретемиз. Талебенинъ нуткъуны остюрип, фикир юрютюв къабилиетини къавийлештиремиз, чешит адисе ве алларгъа ферасетнен янашмагъа ярдым этемиз. 

Унутмайыкъ: тасильнинъ 90 файызы диалог вастасы иле эльде этиле; балаларны къонушмагъа огретсек, оларны земаневий инсан олып етишмесине, мувафакъиетли, шимдики аяткъа азыр ве ляйыкъ адам олмасына арекет этемиз, онынъ умумий тербиесине тесир этемиз. Талебелер психологик тарафындан тесир эткен чешит алларны енъмеге, сабырлы, зевкълы субетдеш олмага огренелер. 

Бойле экен, земаневий аяткъа азыр олгъан къонушмагъа бильген шахысларны тербиелев борджумызны одемеге ашыкъмалымыз.