Къырымтатар тили дерслеринде талебелернинъ зекя къабилиетлерини козьде тутув

Тербиелев джерьянынынъ юксек макъсады — эр тарафлама мукеммель инсанны тербиелемектир. Джемиетнинъ макъсады исе — шахсларгъа уйгъун инкишафы ичюн керек шараитлер яратмакътыр.

Адамнынъ бильги, теджрибеси топлангъаны киби, базы талебелернинъ бильгилеринде етишмемезликлер, нукъсанлыкълар топлана. Ве нетиджеде талебе окъув кетишатынынъ бир басамагъында токътала ве мувафакъиетнен инкишаф этип оламай. Оджа балаларнынъ кучьлю чизгилерини тапып, оларгъа озь иджадий имкянларыны ачмагъа ярдым эте. Эр бир баланы бизлер текрарланмаз шахсиети оларакъ къабул этмелимиз, эр бирине фаркълы озьгюн хусусиетлери аит олгъаныны козьде тутмалымыз.

Макъалемизнинъ макъсады — талебелерде зекя къабилиетлерининъ чешитлерини бельгилеп, оларгъа къырымтатар тили дерслеринде дикъкъат айырув ве файдаланув ёлларыны косьтермектир.

Къабилиет бу недир? Психологик эдебиятта бойле анълатыла: къабилиет — инсанларны бири-биринден айыргъан хусусиеттир, бир де бир саада инсангъа мувафакъиетли нетиджелер кетирген фаалиеттир. Бунъа даа истидат дейлер.

Эр бала бир къач зекя къабилиетлерининъ саибидир. Алимлер адамларнынъ секиз тюрлю зекя къабилиетлерини айыралар:

1) мантыкъий-математик къабилиети олгъан бала ракъамларнен усталыкънен огъраша, сайылар ярдымынен тюшюне, мантыкъый меселелерни къолай чезе. Бойле талебелер яхшы саялар, эсап меселелерини догъру ве тез чезелер, шахмат, шашкалар ве башкъа мантыкъий оюнларда гъалип чыкълар. Оларнынъ чокъусы язмагьа севмей. Бойле талебелерге тиль ве эдебият дерслеринде абстракт тюшюнмек ичюн имкянлар яратмакъ ве, чаре олгъанда, дерслерде сайыларны чокъча къулланмакъ керек;

2) музыка къабилиетине малик олгъан балалар музыканы пек севелер, оларда ритм дуйгъусы бар. Бойле талебелер макъамларны акъылында тута, оларны йырлап ола, музыкадан зевкъ ала, олар чокъусы алларда бурунлары тюбюне бир шейлер йырлап юрелер, базылары музыка алетлеринде чалалар. Бойле талебелерге эв вазифесини мувафакъиетнен беджермек ичюн музыканы динълеп язмагьа, шиирни эзберлегенде яваштан ритмни такъылдатмагъа керек ола. Бойле мешгъулиетлер оларгъа тек ярдым эте;

3) тильшынаслыкъ къабилиети олгъан талебе яхшы чыкъыш япа биле, меракълы айта, ифадели окъуй, субет алып бара. Ана тили дерслеринде бойле балалар китап окъумагъа, иншалар язмагьа, шиир я да икяе уйдурмагьа севелер. Олар чешит эсерлерни, шиирлерни енгиль эзберлейлер, булмачаларны чезелер ве иджадий ишлерни мувафакъиетнен язалар. Бу талебелер оджаны динълеп, онынъ айткъанларыны текрарлайлар, козьлерининъ огюнде корьгезме олса, мевзуны яхшы менимсейлер. Демек, бойле талебелер тиль ве эдебият дерслеринде энъ юксек нетиджелерге къолайлыкънен иришелер;

4) фезаны тасавур этюв къабилиетининъ саиби акъылында чешит ресим, сурет ве образларны ярата биле. Бойле къабилиетнинъ саиплери тимсаллернен тюшюнелер. Олар пек яхшы ресим япалар, фотосуретлер, фильмлерни бакъмагъа севелер, кесильген парчалардан ресим топламагъа севелер, ребусларны къолайлыкънен чезелер. Бу талебелер базы вакъытларда къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде кьыйынлыкълар чекелер, чюнки сёзлернинъ манасыны анълап оламайлар, язгъанда арифлернинъ ерлерини денъиштирелер, метинни зорнен окъуйлар. Бойле талебелернен чалышкъанда, чокъча ресим, ребуслар, чешит корьгезме васталар къулланмагъа керек.

5) адамларнен эйи мунасебетлерни тизюв къабилиети талебеге башкъа адмларны анъламагъа, оларнен бирликте чалышмагъа ярдым эте. Бойле инсан аркъадашларынен къолайлыкънен къонуша, группада рехбер ола биле, чюнки о башкъаларны пек гузель анълай, оларнен эйи мунасебетлерни къурып ола. Бу къабилиетнинъ саиплерининъ чокъ достлары ола. Олар базы вакъытларда къыйынлыкълар чекселер биле, мувафакъиетнен окьуйлар, чюнки оджа ве талебелернен даима яхшы мунасебетлерде булуналар. Бойле талебелерге оджа къырымтатар тили ве эдебияты дерслерине севги ашласа, олар бутюн вазифелерни буюк истек ве меракънен япарлар, атта олимпиада ве ярышларда биринджи ерлерни къазанырлар;

6) шахсий чизгилерине къыймет кесюв къабилиети пек муимдир. Адам озюнинъ табиатыны, къуветли ве зайыф тарафларыны биле, озю насыл инсан олгъаныны анълай. Шу къабилиет омюрде догъру макъсадларны къоймагъ ве оларгъа эминликнен янашмагъа ярдым эте. Шахыснынъ ички имкянларыны анълав кьабилиетине малик олгъан талебелер озьлерини пек яхшы анълайлар ве билелер, бу дюньяда ким оладжакъларыны, неге иришкенлерини де тасавур этелер. Бойле талебелер мустакъиль чалышмагъа севелер, олар башкъаларнынъ хаталарыны козьде тутып озь ишинде айны хатаны япмазлар, шунынъ ичюн оджагъа дерсте хаталар устюнде ишине буюк эмиет бермек керек. Олар кучьлю ирадели инсанлар, оларнынъ эр шейге шахсий фикирлери бар. Бойле талебелер къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде яхшы нетиджелерге иришелер;

7) этрафтаки табиатны севип бильмек къабилиети олгъан талебе айванлары, къушларны авесликнен огрене, оларны бакъмагъа севе, бостанда, багъчада чалышмагъа, чешит осюмликлерни осьтюрмеге пек севе. Бу талебелерде къырымтатар тили ве эдебиятына меракъ догъурмакъ ичюн, дерслерни даима табиат адиселеринен, айванлар ве осюмликлер алеминен багьламакъ керек, яхшысы дерслерни табиатта кечирмек;

8) арекет этюв къабилиетли адам спортсмен, оюнджы, актер ола биле. Онынъ къоллары чебер, тикиш, дюльгер ве башкъа ишлернен огърашмагъа севе. Кинестетик къабилиетининъ саиплери раледе отурып, бир ишнен девамлы вакъытта огърашып оламайлар. Олар даима къыбырдап турмагьа кереклер, шунынъ ичюн оларгъа дерсте чокъча арекет ичюн имкянлар яратмакъ лязим. Дерслерде роллер боюнджа оюн, арекет иле оюнлар, кезинтилер къулланмалы.

Эр балада эписи секиз къабилиет бар, лякин бу къабилиетлер адамда тюрлю нисбетте олалар. Меселя, бир бала пек гузель ресим япмагъа биле, амма спорт мейданында — антал, экинджиси исе пек яхшы сая, меселелерни чезе, лякин ифадели окъумагъа ве иншалар язмагьа бильмей. Озьлернинъ къабилиетлерини талебелер чешит ёлларнен косьтере биле. Онынъ ичюн шу къабилиет талебеде не къадар юксек севиеде инкишаф этильгенини анъламагъа тырышмакъ керек. Чюнки эр бир оджа талебелерни ана тилимизде лакъырды этмеге ве тюшюнмеге огретмек истей. Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде эм сёзни, эм сайыны, эм музыканы, эм иш-арекетни, эм кезинтини ишлетмек керек. Эр бир талебенинъ истидаты ве къабилиетлерини инкишаф эткен ёлларыны къыдырмакъ керек. Муим бир алышкъанлыкъкъа секиз тюрлю усулларнен кельмели. Дерс кетишатында эм сез, эм музыка, эм арекет, эм табиаткъа меракъ ве иляхре усулларны къулланмалы. Нетиджеде, талебелеримиз зийрек, истидатлы, азырджевап, аджайип инсанлар олып осерлер.