Эдебият усулиети

Мамут Дибагъ. "Концерт" (сыныфтан тыш окъув дерси)

Сусана Насруллаева

Макъсат: М. Дибагънынъ «Концерт» икяесини талиль этмек; талебелернинъ агъзавий нуткъуны инкишаф этюв; музыкагъа севги ашлав, гузеллик дуйгъуларыны тербиелев.

Дерс донатылувы: диске язылгъан музыка эсерлери: Ф. Шопеннинъ «Вальс»ы, П.И. Чайковскийнинъ «Баркарола»сы, А.А. Спендиаровнынъ «Къырым авалары», къырымтатар халкъ йырлары, бестекярларнынъ портретлери.

Дерснинъ чешити: Дерс-концерт.

Дерснинъ эпиграфы: Музыка – халкънынъ заруриетидир. (Л. Бетховен)

Дерснинъ кетишаты:

Селям алейкум, балалар, бугуньки дерске насыл кейфнен кельгенинъизни карточкаларнен косьтеринъиз. Мен сизге дерс багъышламагъа истейим. Сизге бир шей багъышлагъанда насыл дуйгъулар догъа? (къуванч, хошнутлыкъ, мемнюниет, шенълик). Умют этем ки, бугуньки дерсте бойле дуйгъулар пейда олур, чюнки бугунь хусусий бир дерс оладжакъ: биз сизлернен концерт динълейджекмиз.

Дерснинъ мевзусы: Мамут Дибагъ «Концерт» икяеси. Сизге тек «Концерт» икяеси акъкъында дегиль де, къырымтатар авалары, бестекярлары, йырлары акъкъында бильгилеринъизни косьтермек керек олур. Дерснинъ эпиграфы - улу бестекяр Людвиг Ван Бетховеннинъ сёзлери: «Музыка – халкънынъ заруриетидир».

Мамут Дибагъ биринджи кере окъуйыджыларгъа озюнинъ «Концерт» икяесинен белли олды. Эдебий ярышта Мамут Дибагънынъ «Концерт» икяеси экинджи дередже мукяфатны алды. Бу икяеде кой аятындан зевкълы бир адисе тасвирлене. Балалар, эсерни эвде окъуп кельдинъиз. Мен беллесем, икяенинъ мундериджесини сиз яхшы билесиз. Шимди икяе боюнджа суаллерге джевап беринъиз:

1. Эреджеп ве Мария Кокчелер къайда кельдилер? (музыка мектебине)

2. Олар анда кимни къыдырдылар? (музыка мектебинде окъугъан Фатма къызыны).

3. Не ичюн оны къыдырдылар? (берабер пианино сайламагъа кетеджек эдилер).

4. Музыка мектебининъ профессоры яхшы окъугъан учь талебеге не теклиф этти? (колхозда бир концерт тешкиль этмек).

5. Уйледен сонъ Фатма достларынен къайда кеттилер? (пианниноны линейкагъа юклеп койге ёл алдылар).

6. Пианино Кокчелернинъ эвине ерлештирильген сонъ эвнинъ ичинде ким топланды? (колхозджылар, къартлар, къомшулар, кой яшлары ве къызлары).

7. Фатма оларгъа пианинода не чалды? (Шопен бестекярынынъ «Вальс» эсерини).

8. Койлюлер вальсны бегендилерми? Буны косьтерген парчаны окъунъыз.

9. Зейнеп насыл чалгъа алетинде чалды? (кеманеде «назик ве татлы нагъме чалмагъа башлады»).

10. Андрей парусина къапны чекип насыл чалгъы алетини чыкъарды? (виолончель). Койлюлер бу алет акъкъкында не дедилер? (къартанайчыкълар: «В-а-а-й, о насыл балабан кемане?» – деп тааджиплендилер).

11. Яш музыкантлар учю къошулып насыл эсерлерни чалдылар? (Спендиаровнынъ «Къырым авалары»ны, земане композиторларынынъ бир чокъ шенъ йырларыны, сонъки номер оларакъ Чайковскийнинъ «Баркарола»сыны иджра эттилер).

12. Койлюлер концертни бегендилерми? Не ичюн таныш олмагъан классик эсерлерни койлюлер бегендилер?

13. Озь икяесинен муэллиф не айтаджакъ ола, насыл фикирлерини бильдире? (яхшы музыканы эр кес бегене, балалар уста чалдылар, койдешлерни къувандырдылар, оларны эр кес дикъкъатнен динъледи, урьмет этти. Бир де бир саада уста олгъан адамны эр кес урьмет эте. Чалгъыджы балалар музыканынъ дюльберлигини озьлери де билелер ве эр кеске бильдирмеге истейлер).

Лугъат иши. Музыка, яни макъам, нагъме насыл ола биле? Чевик, джанлы – бодрая, быстрая; къуванчлы – радостная; шенъ – весёлая, джошкъун – восторженная, янъгъыравукъ – звонкая, назик – нежная, самимий – задушевная, хаялий – мечтательная, тантаналы – торжественная, гъамлы, кедерли – грустная, асретли – тоскливая, аджыныкълы – жалобная, къаарь-къасеветли – скорбная. Музыка не япа? Насыл фииллерни ишлетмек мумкюн? Музыка къувандыра, шенълендире, тынчландыра, рухландыра, кейфлендире, эеджанландыра.

Бугунь бизде дерс-концерт. Шимди Фредерик Шопеннинъ «Вальс»ини динълермиз, сизлер исе сонъунда бу музыкалы эсер акъкъында озь фикирлерини айтырсыз. (Ф. Шопеннинъ «Вальс»и иляве-дискте бар).

Вальсны бегендинъизми? Бу музыка насыл? (чевик, назик, къуванчлы).

Яш чалгъыджылар таныш олмагъан музыкадан гъайры даа насыл ава чалдылар? (Спендиаровнынъ «Къырым авалары»ны. «Ава» сёзюне синоним бармы? (нагъме, макъам). Спендиаровнынъ ады сизге танышмы? Онынъ эсерини динълемезден эвель мен сизге бу бестекяр акъкъында къыскъа малюмат бермеге истейим. Мешур бестекяр Александр Афанасьевич Спендиаров балалыкътан къырымтатар аваларыны динълей эди. Онынъ анасы, Наталья Карповна, бизим халкъымызнынъ макъамларыны пек яхшы бильген ве озь огълуна рояльде сыкъ-сыкъ чалгъан. Спендиаров той-джйынларны зиярет этип къырымтатар халкъ йырларыны ве оюнларыны динълеген, чалгъыджыларнен корюшип макъам ве аваларны язып алгъан. Бу язувлар эсасында онынъ пек популяр «Къырым авалары» адлы эсери догъды. А.А. Спендиаровнынъ ады Къарасувбазар шеэринен де багълы. Хастаханеге етмезден «Гузель» тюкянынынъ къаршысындаки эвде Спендиаров яшагъан эди, о эв диварында хатыра тахтасы бар. Шимди Спендиаровнынъ «Къырым аваларындан бирини динълемеге теклиф этем. (меджмуанынъ иляве дискинде бар). Сонъ озь дуйгъуларынъыз акъкъында айтырсыз. Музыканы бегендинъизми? Оны динълегенде сизде насыл дуйгъулар догъды?

Халкъымызнынъ омюринде, тарихында йыр ве нагъмелер белли ер тута. Асырдан асыргъа кечкен чокъ тюркюлеримиз халкъ арзуларыны, дуйгъуларыны бильдире. Келинъиз, шимди динълеген музыка эсерлерге сенкан-бешсатырлыкъ тизейик.

Музыка

Аджайип, гузель

Къувандыра, шенълендире, севиндире

Музыканы севмеген инсан ёкътыр

Учув

Машалла! Керчектен де, музыканынъ кучю пек буюктир. О сёзсюз инсаннынъ гонълюне тесир эте.

Икяенинъ къараманлары яш чалгъыджылар классик ве земане бестекярларнынъ аваларыны чалдылар. Насыл къырымтатар бестекярларынынъ адларыны билесиз? (Ильяс Бахшыш, Эдем Налбандов, Яя Шерфединов, Мерзие Халитова, Февзи Алиев, Сервер Какура, Эльвира Эмин).

Бизим истидатлы бестекярларымызнынъ эсерлерини иджра эткенде эски чалгъы алетлери къулланылса, эсерлер даа яхшы, даа гузель янъгъырай.

Къырымтатар халкъ аваларыны яхшы, теренден анъламакъ ичюн эски халкъ чалгъы алетлерини бильмек керек. Келинъиз, биз шимди оларнынъ адларыны тапып булмачаны чезейик.

«Концерт» икяесиндеки яш чалгъыджылар акъкъында истидатлы деп айтмагъа мумкюнми? Бизим халкъымыз пек истидатлы. Сизинъ, Къарасувбазар шеэрининъ 2 мектебинъизни битирген бир сыра мезунлар истидатларыны эр кеске бильдирдилер ве буюк санагъа чыкътылар. Оларнынъ адларыны айтып олурсызмы? (Эльзара Баталова – Къырымда нам къазангъан йырджы, Тамила Сейдаметова – йырджы, Марлен Сеттаров – йырджы, Абдуразаков Селим – «Къырым» ансамблининъ оюнджысы, Майе Кадырова – Къырымда нам къазангъан оюнджы, Эрвин Шемшединов – кеманеджи, оджа, «Гунеш» ансамблининъ иштиракчысы.

«Музыка – халкънынъ заруриетидир», - деп айткъан эди дюньяджа белли бестекяр Людвиг Ван Бетховен. Биз коремиз ки, икяеде адий койлюлер севип истекнен музыканы динълейлер, севелер. Шимдики заманда да музыка адамнынъ, бутюн халкънынъ омрюнде буюк роль ойнай. Асыл да, гузель йырлагъан, музыканы теренден севген, бирде-бир музыка алетинде чалгъан инсаннынъ омюри, адет узьре, къуванчлы, шенъ кече ве узун ола. Музыка ве йырнынъ кучю акъкъында айтаракъ, мен Черкез Алининъ «Йыр халкъкъа рух берир» адлы шиирини окъумагъа истейим.

Йыр халкъкъа рух берир,

Йыр аят нагъышлар.

Йыр базан кулькюни

Козьяшкъа дёндюрир,

Кучьсюзге кучь къошар.

Йыр омюр багъышлар,

Йыр дженклер токътатыр,

Йыр атеш сёндюрир.

Келинъиз, бир къач халкъ йырларыны динълейик. («Къалайлы къазан», «Мына, селям алейкум…»).

Эв иши: Къартана- къартбабаларынъыздан эски халкъ йырларыны язып алынъыз. Сиз сейир эткен бир де-бир концерт акъкъында икяе азырланъыз.

Дерсимиз сонъуна етти, концертимиз де битти. Сиз бугунъ пек яхшы чалыштынъыз, машалла! Бу дерсни хатырламакъ ичюн сизге «Кейф гульдестесини» яратмагъа теклиф этем. Эр биринъиз кейфинъизге келишкен чечекни сечип алынъыз ве гульдестеге къошунъыз.

Сайтта базы мальземелер къыскъартылып берильген, оларнынь биринджи саифелерини, ильк фотоларыны мында козьден кечирип, толусынен озюнъизге эндире билесиз.
Файдалы олсун.