Нутукъ инкишафына махсус дикъкъат айырам

Мен талебелериме ана тилимизге севги ашламагъа тырышам, оларнынъ нутукъ, иджадий ве идракий къабилиетлерини инкишаф эттирюв, сёз байлыгъыны арттырув, эстетик джеэттен инкишаф этюв ве балаларны миллий медениетке джельп этюв проблема узеринде чалышам.

Уйгъун шараитлерде тербиеленген сагълам бала беш яшына кельгендже ана тилининъ бутюн сеслерини догъру теляффуз эте ве тильнинъ эсас грамматик шекиллерини менимсеп ала. Бала 3-4 бинъ сёз огренмек керек. Кенджетайлар биринджи йыллары насыл тиль муитинде оськенлери пек муимдир. Чюнки оларнынъ биринджи огренген тили амельде тувгъан тилине чевириле. Ана тили ве миллий аньанелерге базангъан маневиятнынъ темеллери аиледе къурула ве оларны сонъ бала багъчасы, мектеп инкишаф эттирелер.

Биринджи сыныфта окъутувнынъ эсас вазифелери булардыр:

- къырымтатар тилинде сёзлерни, джумлелерни догъру теляффуз этмеге огретюв;

- талебелернинъ сёз байлыгъыны арттырув;

- грамматик беджерикликлерни шекиллендирюв;

- къырымтатар тилинде лакъырды алышкъанлыкъларыны инкишаф эттирюв.

Нутукъ инкишафынынъ муимден-муим ёнелишлеринден бири талебелернинъ сёз байлыгъыны арттырмакътыр. Бу иш эки эсас ёлнен эда этиле: янъы, эвельде бильмеген сёзлерни огренюв ёлунен, эм де сёзлернинъ лексик манасы зенгинлигини ачыкълав ёлунен. Сёз байлыгъыны етерли къадар арттырмакъ ичюн талебе куньде 4-6 янъы сёз огренмек керек. 1-инджи сыныфта янъы сёзлерни огренюв, манасыны анълав вазифеси эксерий алларда ресимлер я да предметлер ярдымынен беджериле. Балалар сёзни динълейлер, оджадан сонъ бир къач кере текрарлайлар. Невбеттеки дерслерде бу сёзлерни пекитмек ичюн оджа балаларгъа бойле суаль бере биле: «Мен маса устюне бир къач предмет къойдым. Насыл предметлерни коресиз? Джевапны бойле башланъыз: Маса (рале) устюнде мен … корем».

Къырымтатар сёзлерини догъру теляффуз этмеге огретмек ичюн оджа талебелерге метинлерни окъуй. Бу ишнинъ эсас макъсады – талебелерге ана тилинде метинлерни динълемеге ве анъламагъа огретмектир. 1-инджи сыныф талебелерининъ сёз байлыгъы зайыф олгъаны себебинден оларгъа динълев ичюн халкъ масаллары, кичкене икяелер, шиирлер теклиф этиле. Метинни окъумаздан эвель оджа талебелерге айта: «Динъленъиз ве сонъ айтырсыз, бу масалда ким, я да не акъкъында айтыла». Окъуштан сонъ балаларгъа метин мундериджеси боюнджа суаллер бериле ве оджа догъру джевап бермеге огрете: «Балалар, джевапны бойле башланъыз: «Бу масалда … акъкъында айтыла, масал бизге мераметли, джесюр, … олмакъны огрете». Талебелер метинни динълегенде оларгъа таныш олгъан сёзлерни, бильмеген, манасыны анъламагъан сёзлерден айырмагъа алышалар.

Талебелернинъ нутукъ инкишафы оджанынъ лакъырды этюв усулынен де багълы. Онынъ сёзю балаларгъа нумюне олмасы макъсадынен оджа лугъатлардан сыкъ-сыкъ файдаланмакъ, ана тилини терендже огренип, тувгъан лисаннынъ къыйметли джевхерлерини, айтымларны, аталар сёзлерини, тургъун ибарелерни къулланмакъ керек. Дерсте нутугъы анълайышлы, джанлы олмасы ичюн чешит ибарелерни къошмакъ мумкюн, меселя: ана санъа!, озюнъни эльде тут, бош отурмакъ олмаз, мына бу башкъа лаф, озь пайыны къошты, битмез-тюкенмез, рухтан тюшме, сёзнинъ къыскъасы, пармакъ къадар, тиль танышмакъ, дюньянынъ бир чети, бир кесек ялан, ымпыс-тымпыс.

Талебелернинъ нутугъыны инкишаф эттирмек ичюн халкъ агъыз яратыджылыгъындан файдаланмакъ пек муимдир. Балаларнынъ яшына коре сечип алынгъан халкъ йырлары, тапмаджалар, тезайтымлар, шиирлер эм ватанперверлик дуйгъуларыны ашлай, маневий тербие бере, эм де тувгъан тиль не къадар аэнкли ве дюльбер олгъаныны анъламагъа ярдым эте.

Балаларнынъ лакъырды алышкъанлыкъларыны пекитмек макъсадынен чешит эсерлерни эзберден догъру айтмагъа огретмек керек. Окъулгъан, динъленильген масаллардан, икяелерден диалоглар тизмеге пек файдалы. Бу ишни балаларны чифт-чифт этип я да кучюк группаларгъа болип чалышув усулындан кениш къулланмалы. Чюнки бойле алда талебелернинъ эксериети лакъырдыгъа къошула билелер. Бу иште къонушма медениетини де ашламакъ муимдир, незакетли ибарелерни еринде къулланмакъ, лакъырды эткен адамны дикъкъатнен динълемек, озь сёзлерини башкъасынынъ айткъанына коре келиштирмеге огретмек лязим. Талебелер оджа берген тюзгюн ибарелерни текрарламагъа, берильген икяенинъ башы ве ресим боюнджа субет тизмеге огренелер. Берильген сёз бирикмелерине, суаллерге, плангъа эсасланып окъумагъа я да динъленильген метинни гъайрыдан икяе этмеге огретиле.

Халкъ агъыз яратыджылыгъындан нумюнелерни тек бир дерсте дегиль де, вакъты-вакътынен келеджек дерслерде текрарламакъ, бир къач кере къулланмакъ керек.

Башлангъыч сыныфларда эр бир дерсте талебелер янъы сёзлерни огренелер. Бу сёзлер лугъат дефтерлерине языла. Талебелер янъы сёзлернен таныш олып, оларнынъ ярдымынен сёз бирикмелерини, айры джумлелерни тизелер. Афтанынъ сонъунда лугъат дефтерининъ сонъки саифеси 2-3 кере текрарлана.

Ана тилине меракъ ашламакъ ичюн ишнинъ шекиль ве усулларыны дерстен дерске мукеммеллештирмек керек. Мен талебелернинъ сёз байлыгъыны арттырмакъ ичюн къырымтатар тили дерслеринде тенкъидий фикир этюв усулыны къулланам. Бу усул талебенинъ сёз байлыгъыны арттыра, талиль этюв, къыяс этюв, хуляса чыкъарув къабилиетини инкишаф эттире, озь фикирини беян этмек ичюн имкян ярата, талебенинъ бильги даиресини кенишлете, окъувгъа меракъны ве сёз байлыгъыны арттыра, нутугъыны инкишаф эттире.

Дерслерде къуллангъан усуллардан бир къач мисаль кетирмек истейим:

1. «Нурчыкъ» усулы. Сёзнинъ лексик манасыны ачыкъламакъ ичюн вазифелер.

алма къырмызы чичек парылдай

армут сары антер къыздыра

айва ешиль кунеш сыджакълата

2. «Файдалы адымлар» усулы. Талебелернинъ бильгилерини пекитмек макъсадынен дерснинъ эр бир дакъкъасындан файдаланмакъ керек. Тахтагъа чыкъкъан талебе озь ралесинден башлап, тахтагъадже япкъан адымларынен берабер белли бир мевзуда сёзлер айта. Мисаль оларакъ: с арифинден башлангъан сёзлер; орман тереклерининъ адлары; афта куньлерининъ къырымтатар адлары ве иляхре.

3. «Эбет – ёкъ» усулы. Оджа айта: «Мен бир масалдан къараман сечип алдым. Манъа бир къач суаллер берип, къараманны тапмагъа арекет этинъиз». Талебелер суаллер къойып къараманны тапалар: «О айванмы? - Ёкъ. - Орманда яшаймы? - Ёкъ. - Эвни къаравуллаймы? - Ёкъ. - Адамгъа юнь береми? - Ёкъ. - Эт береми? - Бере. - Саба эрте турамы? - Эбет. - Демек, бу – хораз! - Эбет!»

4. «Сёз – сёз бирикмеси – джумле – суаль – джевап» усулы. Оджа бир де бир талебеге ишарет этип: «Сёз», - дей. Талебе истеген сёзни айта. Оджа дигер талебеге: «Сёз бирикмеси», - дей. Талебе айтылгъан сёзнен сез бирикмесини тизе. Учюнджи талебе джумле айта. Дертюнджи талебе суаль тизе. Бешинджи талебе суальге джевап бере. Меселя: Къыш. Аязлы къыш. Аязлы къыш кельди. Къышта балалар насыл оюнлар ойнайлар? Къышта балалар къар топу ойнайлар ве чаналарда таялар.

5. Бундан да гъайры, дерслерде «Тез окъув ве эзберлев (акъылда тутув)» курсуна аит мнемотехника усулларыны къулланам. Мисаль оларакъ, джедвельдеки сезлер окъула: багъча, эким, баарь, къуванч, къырав. Оджа сёзнинъ манасыны айта: Табиат адисеси, Зенаатны бильдирген сез, Мейва тереклери оськен ер, «Шенълик» сезюне манаджа якъын сез, Йыл мевсими. Балалар айтылгъан манагъа келишкен сёзни язалар.

Бойле вазифелер башта муреккеп киби корюне, лякин озь янъылыгъынен, стандарт олмагъанынен озюне джельп этелер.

Башлангъыч мектепте сыныфтан тыш тедбирлер пек эмиетлидир. Байрамларны отькермек ичюн кунь-эвельден джиддий азырланмакъ керек: шиирлерни, йырларны эзберлемек, масал ве икяелерни саналаштырмакъ. Бу ишлер талебелернинъ сёз байлыгъыны арттыра ве нутукъларыны инкишаф эттирмеге буюк ярдым эте. Бизим мектебимизде къырымтатарлар байрамларыны къайд этюв яхшы аньанеге чевирильди. Февраль 21 – Халкъара ана тили куню, окъув йылы биткенине багъышлангъан байрамлар да къайд этиле. Къырымтатар тилинде кечирильген байрамлар сёз байлыгъыны арттырмагъа, талебелернинъ нутугъыны инкишаф эттирмеге ярдымлашып, тиль инкишафынынъ севиесини юксельтелер ве фенге нисбетен меракъны тербиелейлер.

Талебелер башлангъыч мектепнинъ сонъунда лексиканен багълы эсас терминлерни, халкъ тилинде къуллангъан белли ибарелерни, аталар сёзлерини, айтымларны, тапмаджаларны бильмек кереклер, огренильген сёзлерни нутукъта догъру къулланмалы, манадаш сёзлерни ве антонимлерни ишлете бильмек кереклер.

Талебелернинъ сёз байлыгъыны арттырув ишине буюк эмиет берильмек зарур. Башлангъыч мектепнинъ сонъуна къадар талебе 8-10 бинъ сёз бильмек керек. Янъы сёзлерни менимсев джерьяны оджанынъ незарети астында кечсе, талебе догъру ве там бильги ала биле.